In 1985 verwierf het Rijksmuseum twee schetsboeken van Jan Brandes, een dominee die preekte in Doetinchem en Batavia. Bij een korte bestudering blijken de boeken een schat aan prachtige prenten te bevatten. Brandes was een naturalist, die ons verwent met een scherp en origineel oog voor zijn omgeving.
Jan Brandes naar Batavia
Jan was de zoon van Jan Conrad Brandes en Maria Hoogeveen. Na zijn studie theologie werd hij predikant in Doetinchem. Maar wellicht dreef het onderzoekersbloed hem toen al naar verre horizonten. Hij accepteerde een beroeping in Batavia en vertrok met vrouw naar de Oost, waar al na een paar maanden zoon Jan werd geboren. Helaas overleed de vrouw van senior al snel. Hij reisde terug naar Holland, via Ceylon en de Kaapkolonie. Evenals in Batavia, maakte hij op beide plaatsen veel tekeningen en aquarellen.
Leven in Zweden
Op Ceylon ontmoette Jan sr. zijn toekomstige Zweedse toekomst, in de persoon van de landmeter-tekenaar Sven Johan Wimmerkrantz. Wellicht inspireerde deze man hem om van zijn Batavia-kapitaal een landgoed te kopen in Zweden. Daar sleet Jan Brandes de rest van zijn leven. Hij overleed in 1808 en liet slechts twee dochters na, van zijn tweede vrouw. Oudste zoon Jan jr. was al op jonge leeftijd overleden.
Schetsboeken
De boeken die het Rijksmuseum in bezit kreeg, zijn twee eeuwen lang eigendom geweest van de familie van één van Jans dochters. Ze tonen duidelijk hoe Brandes een zoon van zijn tijd was. De Verlichting sloeg bij hem in alle hevigheid toe, door als autodidactisch natuurhistoricus de dierenwereld van Indië, Ceylon en Zuid-Afrika vast te leggen. Hij begon ook een klein natuurkundig kabinet, waarin hij onder andere vogels en wellicht vleermuizen in verzamelde. Toen hij in Zuid-Afrika verbleef, liet hij daarvoor (of voor zijn netwerk) nog paradijsvogels overkomen uit Batavia.
De schetsen hebben ook een aantal heel leuke details. Ik ben zelf vooral erg gecharmeerd van de muzieknotatie van het geluid van de Oost-Indische kwartel, onderaan de fraaie aquarel (zie afbeelding hierboven).
Sociaal leven Oost-Indië
De aquarellen van Jan Brandes lieten het alledaagse leven in Oost-Indië zien zoals we dat daarvoor nooit zagen. Hij schilderde bijvoorbeeld het gebruik van olifanten als lastdieren en de manier waarop hun verzorgers met de dieren omgingen. Ook maakte hij sprekende tekeningen van de feesten van Hollanders in Batavia.
The world of Jan Brandes
Met al deze prenten zijn de schetsboeken van Jan Brandes een ware schat van onze tijd. Niet voor niets wijdde het Rijksmuseum een prachtige uitgave aan de schetsboeken “The World of Jan Brandes” en is een groot deel van zijn aquarellen online te bewonderen op de site van het Rijksmuseum.